لهجه های بلوچی

زبانهای ایرانی دسته ای از زبانهای هند‌واروپایی اند که با هم پیوند نزدیکی دارند و اصل آنها به زبان واحدی یعنی “زبان ایرانی باستان” که با زبان قدیم هندیان آریایی نزدیکی بسیار داشته ، می پیوندند.

زبانهایی ایرانی را معمولاً میتوان بر حسب شباهت یا جدایی صوتی و دستوری و لغوی آنها به دو دسته عمده تقسیم کرد: دسته غربی و دسته شرقی. فارسی، کردی، لری،بلوچی، لهجه های سواحل جنوبی خزرو لهجه های مرکزی و جنوبی ایران همه به دسته غربی تعلق دارند. بلوچی اصولاً از گروه شمالی زبانهای غربی است و بلوچها ظاهراً از شمال به جنوب کوچ کرده اند و بعلت مجاورت با زبانهای شرقی ایرانی و سایر زبانهای هندی ازجمله هندی، سندی و براهویی بعضی لغات و صداهای آنهارا نیز اقتباس کرده است.

اولین محققی که لهجه های بلوچی را بیشتر بطور سیستماتیک مورد مطالعه قرارداد ویلهلم گیگر Wilhelm Geiger بود. او بلوچی را به دو لهجه اصلی تقسیم کرده و بلوچی شمالی(سرحدی) و بلوچی جنوبی (مکرانی) نامید. وی همچنین بلوچی جنوبی را به گروههای شرقی و غربی و بلوچی شمالی را به گروههای شمالی و جنوبی که بترتیب توسط طوایف لغاری Leghلri و مری Mari نمایندگی میشدند تقسیم کرد. گیگر برای نشان دادن تفاوت لغوی لهجه ها به این واقعیت اشاره میکند که بلوچی شمالی به میزان بالایی از زبانهای هندی همسایه لغت اقتباس میکند در حالیکه بلوچی جنوبی بیشتر دارای لغات اقتباس شده با ریشه  فارسی میباشد.(ترجمه و نقل از جهانی (٨٩))

یکی دیگر از محققین لهجه های بلوچی “سر جرج گریرسون” Sir George Grierson میباشد. او لهجه های بلوچی را به شرقی و غربی تقسیم کرد. وی معتقد بود که بلوچی غربی در محدوده حکومتی بریتانیا دارای سه لهجه میباشد و آنهارا بر اساس منطقه عمده ای که در آن صحبت میشوند، لهجه کراچی karلči  ، کیچی kیči و پنجگوری panjguri نامید.

محقق برجسته دیگری که بصورت سیستماتیک لهجه های بلوچی را مطالعه کرده است پروفسور جوزف الفنبین Josef Elfenbein میباشد، او در کتاب “زبان بلوچی، لهجه شناسی بامتن”  برای نشان دادن تفاوت بین لهجه های مختلف، لیستی شامل آواشناسی، دستور (صرف و نحو) و لغت تهیه کرده و آنرا بعنوان معیار مقایسه شباهت ها و تمایز لهجه ها بکار برده است. در اینجا فقط به چند مورد از ویژگیهای خاص این لهجه ها بر اساس معیار الفنبین اکتفا میکنیم.  (نقشه جغرافیایی لهجه ها)

وی بر اساس این معیار، زبان بلوچی را به شش لهجه تقسیم میکند که عبارتند از:

الف- لهجه های تپه های شرقی (١)

این لهجه ها در مناطق طوایف مری، بگٹی، لغاری و مزاری صحبت میشوند.

ویژگیها:

١- تبدیل /u/ به /i/. مثال: بیت bit “شد”، سیر sir “عروسی”  (٢)

٢- ساخت مجهول در زمان گذشته افعال متعدی  (٣)

٣- تلفظ ث در لغات “پث” pess پدر، “ماث” mلs مادر، “براث” brلs برادر.  (۴)

۴- بکاربردن شناسه لn برای اول شخص مفرد و on برای اول شخص جمع    (۵)

۵- استفاده از لغت لوگ lْg “خانه”، چوک čokk “بچه”

ب- لهجه رخشانی

این لهجه شامل شاخه های زیر میباشد:

۱- کلاتی

مناطق بین “لس بیلا” Las belل در شمال کراچی تا مستونگ Mastung در جنوب کوئته Quetta  (عمدتاً منطقه براهویی نشین)

۲- چاغه ای و خارانی

نواحی شمالی بلوچستان پاکستان شامل نوشکی، دالبندین، خاران و کلات

۳- افغانی

مناطق جنوبی و جنوب غربی ا‌فغانستان عمدتاً نواحی اطراف رودخانه هیرمند

۴- سرحدی

منطقه ای که از شرق به دالبندین در پاکستان و از شمال شرقی به چهاربرجک در افغانستان منتهی شده و شامل مرو در ترکمنستان شوروی و سیستان در ایران میباشد، بطوریکه نصرت آباد در بلوچستان ایران جنوبی ترین بخش آنرا تشیل میدهد.

در تألیفات بعدی، الفنبین لهجه رخشانی را به سه گروه کلاتی، پنجگوری و سرحدی تقسیم میکند که لهجه سرحدی در آن شامل مرو در ترکمنستان شوروی ، بلوچستان افغانستان و مناطق شمالی بلوچستان ایران که جنوب خاش و شمال ایرانشهر مرز جنوبی آنرا تشکیل میدهند و همچنین نواحی شمالی بلوچستان پاکستان شامل نوشکی، دالبندین، خاران و کلات (که مناطق لهجه پنجگوری مرز جنوبی آنرا تشکیل میدهند) را دربر میگیرد.

ه- پنجگوری

شامل بخش اعظم منطقه خاران xلrلn که کیچ kیč  مرز جنوبی و رودخانه رخشان  Raxshلn مرز شمالی آنرا تشکیل میدهند و کولوا Kolwل در شرق آن واقع میشود.

ویژگیهای این لهجه ها:

١- /u/ نامتغیر باقی می ماند “بوت” but شد، “سور” sur عروسی

٢- ساخت معلوم جمله عادی ترین شکل است ولی شکل مجهول هم بویژه در جنوب پیش می آید. (۶)

٣- تلفظ س  لغات “پس” pess پدر، “ماس” mلs مادر، “براس” brلs برادر.

۴‌- شناسه in برای اول شخص مفرد و an برای اول شخص جمع

۵- “گس” ges خانه، “زهگ” zلg / zahg بچه

ج- لهجه سراوانی

سراوان و مناطق اطراف آن که خاش مرز شمالی و اسپیدان Espidلn مرز غربی آنرا تشکیل میدهند. مناطق مرزی ایران و پاکستان در شرق این منطقه واقع شده و مرز جنوبی آن رودخانه گل gel در شمال راسک میباشد.

در تألیفات بعدی الفنبین، ایرانشهر و بمپور نیز در حوزه لهجه سراوانی شمرده میشوند.

ویژگیها:

١- تبدیل /u/ به bǖt  ǖ “شد”

٢- مجهول، ساخت معمول جمله است

٣-  تلفظ ت  لغات “پت” petپدر، “مات” mلt مادر، “برات” brلt برادر.

۴-  شناسه لn برای اول شخص مفرد و in برای اول شخص جمع (با تلفظ i کوتاه در in )

۵- لوگ lْg  یا گس ges “خانه”، چوک čokk  یا زهگ zahg بچه

د- لهجه کیچی

منطقه کیچ kیč در بلوچستان پاکستان شامل تربت

ویژگیها:

١- /u/ نامتغیر، بوت but “شد”

٢- ساخت مجهول

٣-  تلفظ ت  لغات “پت” petپدر، “مات” mلt مادر، “برات” brلt برادر.

۴-  شناسه in برای اول شخص مفرد و in برای اول شخص جمع (با تلفظ i کوتاه در in )

۵-  لوگ lْg “خانه”، چوک čokk “بچه”

ر- لهجه لتونی (لاشاری)

منطقه لاشار lلڑلr در بلوچستان ایران شامل “اسپکه” Espakka ، “پیپ” pیp ، “مسکوتان” Maskْtan ، “پنوچ” pannْč

ویژگیها:

١- /u/ نامتغیر، بوت but “شد”

٢- ساخت مجهول

٣-  تلفظ ت  لغات “پت” petپدر، “مات” mلt مادر، “برات” brلt برادر.

۴-   شناسه un برای اول شخص مفرد و in برای اول شخص جمع (با تلفظ i کوتاه در in )

۵- لوگ lْg   “خانه”، چوک čokk   بچه

س- لهجه های ساحلی

شامل قصرقند kaser kand ، نیکشهر nیkshahr ، راسک  rلsk و نواحی ساحلی جنوبی بلوچستان از “بی آبان” biلbلn در نزدیکی بندرعباس تا بندر کراچی شامل بنادر چاه بهار، گواتر gwلdar، پسنی pasni ، جیونی jiwani و همچنین مناطق مند mand و دشت daڑt.

ویژگیها:

١- تبدیل /u/ به /i/. مثال: بیت bit “شد”، سیر sir “عروسی”

٢- ساخت مجهول در زمان گذشته افعال متعدی

٣- تلفظ ت در لغات “پت” pet پدر، “ماث” mلt مادر، “براث” brلt برادر.

۴- بکاربردن شناسه لn برای اول شخص مفرد و eyn برای اول شخص جمع

۵- استفاده از لغت لوگ lْg “خانه”، چوک čokk “بچه”

———————————————–

١Eastern Hill Dialects

٢ طبق نظریه الفنبین،  تلفظ قدیمی /u/ در کلمه but “شد” در اکثر لهجه ها حفظ شده ولی در بعضی لهجه ها به /i/ تبدیل شده است.

٣  ساخت مجهول یعنی افعال متعدی در زمان گذشته برای اشخاص صرف نمیشوند.

۴ با تلفظی مشابه ث در عربی و متمایز از صدای س در فارسی

۵ میروم rawلn ، میرویم raon

０      ساخت معلوم یعنی افعال متعدی در زمان گذشته برای اشخاص صرف میشوند.

http://www.balochistaninfo.com/magazine2/lahjehaye%20balochi.htm